کیا ابوالحسن کوشیار بن لبّان باشهری گیلانی (حدود ۹۴۰–۱۰۱۰ میلادی / ۳۳۰–۴۰۰ هجری) ریاضی‌دان و ستاره‌شناس مردم ایرانی و از اهالی گیلانی بود که در پایان قرن چهارم و ابتدای قرن پنجم هجری می‌زیست. وی هم‌چنین طراح ابزارهای اخترشناسی بود.

کوشیار گیلانی نقشی مهم در تاریخ ریاضیات داشته و کاربرد تابع تانژانت، شرح کامل دستگاه موضعی شصت‌گانی و نوشتن اعداد صحیح و کسری برای نخستین بار، از کارهای اوست.

وی اخترشناس وشمگیر و قابوس بن وشمگیر بود.

پیشینه و کارها

وی از مردمان گیلان و هم‌روزگار و هم‌نشین ابوریحان بیرونی بود. سعدی در باب چهارم بوستان او را دانای گردن‌فراز خوانده‌است. لقب کیا که در نام او به‌کار رفته در روزگار پیشین در گیلان نه تنها برای سیاست‌مردان بلکه برای دانشمندان بزرگ نیز به‌کار می‌رفت.

نام کوشیار گیلانی در موارد متعددی در متنهای ادبی، تاریخی و علمی فارسی نیز دیده می‌شود.

کتاب مهم کوشیار در حساب، به نام «اصول حساب هندی» به زبان‌های گوناگون ترجمه شده‌است. نوشتار اخترشناسی او به نام «زیج جامع» از نوشته‌های بسیار نامدار اوست. وی در این کتاب طول اوج خورشید و جدول مختصات ستارگان ثابت را محاسبه کرده‌است. از دیگر آثار برجسته او رساله‌هایش در ستاره‌شناسی و اسطرلاب است. کوشیار در ابداع شکل مغنی (قضیهٔ سینوس‌ها) سهیم بوده و بنا به گفته بیرونی نام شکل مغنی را او برای این قضیه اختیار کرده‌است.

کوشیار گیلانی از نخستین کسانی بود که تابع ظل (تانژانت) را به‌کار برد. کوشیار دانش مثلثات را که از سوی بوزجانی و بتانی پایه‌ریزی شده بود گسترش داد و جدول‌های مثلثاتی آنان را تکمیل کرد.

آثار

همه آثاری که از این دانشمند به جا مانده، به زبان علمی آن دوران در شرق یعنی زبان عربی است البته بخشی از آثار او در گذشته‌های دور به فارسی ترجمه شده و دست‌نویس‌های آن موجود است.

• «اصول حساب الهند»، به زبان عربی
• «زیج جامع»، در اخترشناسی
• «زیج بالغ»، در اخترشناسی
• «مجمل الاصول فی احکام النجوم»، به نام «المدخل فی صناعه احکام النجوم» یا «اربع مقالات»
• «کتاب الاسطرلاب و کیفیه عمله و اعتباره علی التمام و الکمال»
• «رساله فی الابعاد و الاجرام».
• کتاب الاسطرلاب
• تجرید اصول ترکیب الجیوب
• احکام سهمیات
• لامع فی امثله الزیج الجامع

منبع: ویکیپدیا