کشور ایران با کسب جایگاه ۱۶ در فهرست تولیدکنندگان علم جهان، توانست با رشد سالانه ۲۲ درصدی طی دهه اخیر به بزرگ‌ترین جهش علمی جهان در حوزه‌های علوم، فنی و مهندسی دست یابد.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام با تأکید بر اینکه طی ۲۰ سال اخیر (۱۳۷۶ تا ۱۳۹۶)، ۷ کشور اسلامی در فهرست ۵۰ کشور برتر تولیدکننده علم قرار گرفته‌اند، گفت: «کشورهای ایران و ترکیه در زمره ۲۰ کشور برتر دنیا و به‌ترتیب در جایگاه‌های ۱۶ و ۱۸ دنیا در تولید علم برتر قرار گرفته‌اند و میزان متوسط رشد سالانه تولید علم کشورهای اسلامی در ۲۰ سال اخیر حدود ۳٫۵ برابر متوسط دنیاست.»
دکتر «محمدجواد دهقانی» با اشاره به آخرین گزارش روند تولید علم ایران بر اساس داده‌های پایگاه استنادی «WOS» یا «Web of Science» افزود: «داده‌های این پایگاه نشان می‌دهد مدارک و مقالات علمی ثبت‌شده توسط پژوهشگران کشور طی ۲۰ سال اخیر از ۹۸۳ مدرک در سال ۱۳۷۶ به ۴۹٬۶۹۶ مدرک تا پایان سال ۱۳۹۶ رسیده است که این عدد، افزایش بیش از ۵۰ برابری را نشان می‌دهد.»
او ادامه داد: «در طول این ۲۰ سال، بالغ بر ۳۷۴٬۶۲۲ مدرک علمی در این پایگاه بین‌المللی به ثبت رسیده که قالب‌های مختلفی را، از مقاله علمی‌پژوهشی در مجلات معتبر تا مقالات مروری و کوتاه، کتاب، کنفرانس‌ها و همایش‌های بین‌المللی را شامل می‌شود.»
به گفته دهقانی، ۷۹٫۱ درصد مدارک منتشرشده پژوهشگران کشور در WOS از مجموعه مقالات اصیل است و این موضوع، بیانگر اعتبار و محتوای علمی و ارزشمند تولیدات علمی جمهوری اسلامی ایران در سطح بین‌المللی است.
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) با اشاره به نتایج تحلیل‌های گروه علم‌سنجی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام یادآور شد: «نتایج این بررسی نشان داد جمهوری اسلامی ایران در ۲۰ سال اخیر (۱۳۷۶ تا ۱۳۹۶) با متوسط رشد سالانه ۲۱٫۶۲ درصد، بالاترین نرخ رشد را در دنیا داشته است؛ ضمن آنکه گزارش ۲۴ ژانویه ۲۰۱۸ (۴ بهمن ۱۳۹۶) مؤسسه «نیچر ایندکس» (NATURE INDEX) حاکی از آن است که جمهوری اسلامی ایران در دهه اخیر با ۲۲ درصد نرخ رشد سالانه در مقایسه با دیگر کشورهای جهان، بزرگ‌ترین جهش علمی را در حوزه‌های علوم، فنی و مهندسی داشته و توانسته است مقام نخست را در جهان کسب کند.
او خاطرنشان کرد: «بررسی رشد کمیت تولید علم دنیا بر اساس پایگاه استنادی WOS نشان می‌دهد ;I کمیت تولید علم دنیا از ۱٬۳۰۳٬۵۳۴ مورد در سال ۱۹۹۷ (۱۳۷۶) به ۲٬۷۰۱٬۶۱۷ مورد در سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶) افزایش یافته و به عبارتی در طول ۲۰ سال، ۲ برابر شده است.»
دهقانی یادآور شد: « ۲۰ سال قبل از میان کشورهای اسلامی، تنها ۳ کشور ترکیه (رتبه ۳۰)، مصر (رتبه ۴۱) و عربستان (رتبه ۴۷) در میان ۵۰ کشوری که بیشترین کمیت علم دنیا را تولید می‌کردند، حضور داشته‌اند. آن زمان، جایگاه جمهوری اسلامی ۵۴ بود.»
او با بیان اینکه در حال حاضر پس از گذشت ۲۰ سال، در سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶)، تعداد ۷ کشور اسلامی در فهرست ۵۰ کشور برتر تولیدکننده علم قرار گرفته‌اند، اظهار کرد: «کشورهای ایران و ترکیه در زمره ۲۰ کشور برتر دنیا و به ترتیب در جایگاه‌های ۱۶ و ۱۸ دنیا قرار گرفته‌اند.»
سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، سهم جمهوری اسلامی ایران در تولید علم در سال ۱۳۷۶ را برابر با ۰٫۰۷۵ درصد دانست که این میزان در سال ۱۳۹۶ به ۱٫۸۳ درصد رسید و با حدود ۲۵ برابر افزایش، رتبه کشور را از جایگاه ۵۴ در دنیا به جایگاه ۱۶ جهانی ارتقاء داد.
وی با تأکید بر اینکه سهم تمامی کشورهای اسلامی در تولید علم طی ۲۰ سال گذشته از ۱٫۴ درصد به ۸٫۲ درصد افزایش یافته است، گفت: «وضعیت سایر کشورهای اسلامی از این قرار است:مالزی در جایگاه ۲۷، عربستان ۳۴، مصر ۳۷، پاکستان ۳۸ و اندونزی در جایگاه ۴۳ قرار دارند.»
وضعیت ۲۰ سال اخیر ایران در تولید علم جهانی
دهقانی به بیان وضعیت رشد تولیدات علمی ایران در طول ۲۰ سال اخیر (۱۹۹۷ تا ۲۰۱۷ / ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۶) پرداخت و گفت: «افزایش تولید علم دنیا در طول ۲۰ سال اخیر ۲٫۱ برابر (۲۱۰ درصد) بوده و این در حالی است که میزان رشد سالانه تولید علم دنیا در این مدت ۳٫۷ درصد بوده است. این در حالی است که میزان تولید علم ایران در این ۲۰ سال از ۹۸۳ مقاله به ۴۹٬۶۹۶ مدرک افزایش یافته و درواقع بیش از ۵۰ برابر افزایش داشته است.»
دهقانی سپس به مقایسه ایران با کل کشورهای دنیا در حوزه تولیدات علمی پرداخت و افزود: «نتایج این تحلیل نشان می‌دهد این میزان رشد، بالاترین میزان افزایش در سطح دنیاست به‌گونه‌ای‌که در میان کشورهای اسلامی، مالزی با ۲۷٫۳۷ برابر، پاکستان با افزایش ۲۲٫۸۷ برابر، عربستان سعودی با افزایش ۱۰٫۹۷ برابر، ترکیه با افزایش ۸٫۷۸ برابر و مصر با افزایش ۶٫۸۲ برابر، جزء ۵۰ کشور برتر دنیا از نظر تولید علم قرار دارند.»
دهقانی خاطرنشان کرد: «نتایج نشان می‌دهد متوسط میزان رشد سالانه تولید علم در طول ۲۰ سال موردبررسی برای جمهوری اسلامی ایران برابر با ۲۱٫۶۲ درصد، مالزی ۱۷٫۹۴ درصد، پاکستان ۹٫۱۶ درصد، ترکیه ۱۱٫۴۲ درصد و عربستان سعودی ۱۱٫۷۲ درصد بوده است.
او با بیان اینکه میانگین رشد سالانه کشورهای دنیا طی ۲۰ سال اخیر برابر با ۳٫۷ درصد و برای کل کشورهای اسلامی ۱۲٫۸۴ درصد است، ادامه داد: «میزان متوسط رشد سالانه تولید علم کشورهای اسلامی در ۲۰ سال اخیر حدود ۳٫۵ برابر متوسط دنیاست؛ ازاین‌رو، جمهوری اسلامی ایران با میانگین ۲۱٫۶۲ درصد رشد سالانه در طول ۲۰ سال اخیر، بالاترین میزان رشد تولید علمی در دنیا را داشته است.»
افزایش سهم و جایگاه بین‌المللی ایران در تولید علم برتر
به گفته سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، آخرین اطلاعات استخراج‌شده از پایگاه شاخص‌های اساسی علم آی‌اس‌آی (ISI-ESI) نشان می‌دهد تعداد مقالات برتر کشور در سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰) برابر با ۸۵ مورد بوده که در سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۱) به ۹۸ مورد و در سال ۲۰۱۳ (۱۳۹۲) به ۱۲۹ مورد رسیده است. در سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳) این تعداد در ادامه روند صعودی خود به ۱۷۰ مورد رسید.
او با بیان اینکه تعداد مقالات «۱ درصد برتر» کشور در سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴) به ۲۱۵ مورد، در سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۵) به ۳۲۸ مورد و در سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶) به ۴۳۴ مقاله رسیده است، اظهار کرد: «میزان افزایش رشد این مقالات در ۲ سال اخیر نیز قابل‌توجه است.»
دهقانی با بیان اینکه بر همین اساس در سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶) رتبه تولید علم برتر کشور به ۲۰ رسید، یادآور شد: «این در حالی است که رتبه تولید علم کشور در سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۱) برابر با ۳۷ بود که نشان‌دهنده ارتقاء ۱۷ پله‌ای کشور در سطح بین‌المللی است. سهم تولید علم برتر کشور در سال ۲۰۱۷ (۱۳۹۶) نیز به ۲٫۷۳ درصد و سهم تولید علم کشور از کل تولید علم دنیا نزدیک به ۱٫۸۳ درصد است که در مقایسه با تولید علم برتر کشور نوید خوبی برای ارتقاء سهم کیفی علم کشور است.»
به گفته این مقام مسئول، تولید علم برتر دنیا شامل یک‌درصد از علمی می‌شود که بر مبنای شاخص تعداد استنادها مشخص می‌شود. «یک‌درصد برتر» از علم دنیا ۱۸ درصد از استنادهای جهان را دریافت می‌کند و سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری نیز بر مرجعیت علم بین‌الملل تأکید ویژه‌ای دارد.
وضعیت ایران در شاخص هرش (H-index)
دهقانی با اشاره به وضعیت ایران در شاخص هرش (H-index) گفت: «شاخص هرش یکی از متغیرهای مهم در تعیین کیفیت تولید علم است که برای ارزیابی عملکرد علمی پژوهشگران، دانشگاه‌ها و کشورها استفاده می‌شود.»
او با تأکید بر اینکه شاخص هرش، هم‌زمان کمیت (تعداد) مقالات و کیفیت آن‌ها را با توجه به میزان اثرگذاری‌شان بر اساس شاخص استنادهای دریافتی محاسبه می‌کند، افزود: «اطلاعات استخراج‌شده از پایگاه شاخص‌های اساسی علم آی‌اس‌آی (ISI-ESI) نشان می‌دهد شاخص هرش جمهوری اسلامی ایران در فاصله زمانی ۲۰۱۲ (۱۳۹۱) تا ۲۰۱۷ (۱۳۹۶) از ۱۳۲ به ۲۳۹ افزایش یافته که نشان‌دهنده توجه پژوهشگران کشور به کیفیت تولید علم در کنار کمیت آن است.
سرپرست پایگاه استنادی ISC با بیان اینکه کمیت تولید علم طی سالیان گذشته به عنوان مهم‌ترین معیار برای سنجش رشد و توسعه علمی موردتوجه قرار گرفته است، اظهار کرد: «این در حالی است که معیارهایی چون کسب مرجعیت علمی و فناوری در جهان، بهینه‌سازی عملکرد و ساختار نظام آموزشی و تحقیقاتی کشور، تحقق دانشگاه‌های اسلامی مبتنی بر مبانی و ارزش‌های اسلامی، افزایش درک اجتماعی از توسعه علم و فناوری، افزایش اثربخشی اقتصادی دانشگاه‌ها و تحول در تعاملات دانشگاه‌ها محورهای اصلی سیاست‌های کلان علم و فناوری ابلاغی توسط مقام معظم رهبری بوده است.»
وی با بیان اینکه تبدیل علم به ثروت و قدرت با حفظ ارزش‌های اسلامی هسته اصلی این سیاست‌های کلان علم و فناوری هستند، خاطرنشان کرد: «یکی از شاخص‌های حرکت به سمت مرجعیت علمی جمهوری اسلامی ایران که اولین بند از سند سیاست‌های کلان علم و فناوری است، کیفیت‌بخشی به پژوهش‌های علمی انجام‌شده و دستیابی هر چه بیشتر دانشمندان کشور به منابع هسته است.»