از زمان باستان، دریانوردانی که در شمال اقیانوس هند کشتیرانی میکردند، با واژهای خطرناک آشنائی داشتند. بارانهای موسمی تابستان که پیرامون شبهقاره هند، به ویژه خلیج بنگال را توفانی و نا امن میساخته و دامنه آن، حتی در برخی موارد به قلب دریای پارس هم کشیده میشده و در چند مورد مرکز ایران را هم تحت تاثیر قرار داده […]
از زمان باستان، دریانوردانی که در شمال اقیانوس هند کشتیرانی میکردند، با واژهای خطرناک آشنائی داشتند. بارانهای موسمی تابستان که پیرامون شبهقاره هند، به ویژه خلیج بنگال را توفانی و نا امن میساخته و دامنه آن، حتی در برخی موارد به قلب دریای پارس هم کشیده میشده و در چند مورد مرکز ایران را هم تحت تاثیر قرار داده است. سیل امامزاده داوود 1336 در خردادماه و در حالیکه نیمکره شمالی به سوی تابستانی سوزنده پیش میتازد، در شبه قاره هند گوئی زمستان آغاز میشود.
گرمائی دهشتناک و مرگآور توسط بارانی سیل آسا به نام مانسون یا توفانهای موسمی قطع شده و زندگی در این سرزمین را امکان پذیر میسازد. خط استوای هواشناسی ITCZ که بر خلاف استوای جغرافیایی ثابت نیست و به شدت متغیر است، بر روی فلات تبت مستقر شده و شبه قاره هند را که از دیدگاه جغرافیایی درنیمکره شمالی قرار دارد، از دیدگاه هواشناسی در نیمکره جنوبی قرار می دهد.
سرچشمه اصلی نیروی مانسون
همانند کلیه سیستمهای اقیانوسشناسی و هواشناسی در سیاره زمین، مانسونها هم نیروی اصلی خود را از خورشید میگیرند. کموبیش حدود 30% از انرژی خورشیدی که به سطوح بالای جوی میرسد، بهوسیله سطوح فوقانی ابرها و سطح زمین به فضا بازتاب میشوند. مقدار بسیار کمی از آن نیز بهوسیله جو جذب میشود. تضاد و تقابل فصلها در دو نیمکره شمالی و جنوبی، موجب حرکت آرام هوا از نیمکره زمستانی به سوی نیمکره تابستانی، به وسیله گرادیان افقی فشار و نیروی عمودی شناوری از اختلاف درجه حرارت، میشود. اما آب و خشکی، به مقدار یکسان انرژی دریافتی از خورشید، دو واکنش متفاوت نشان میدهند. دودلیل برای این تفاوت ذکر شده است. نخست اینکه دمای ویژه آب دو برابر دمای ویژه خاک است، یعنی با مقدار مساوی انرژی دریافتی، خاک دو برابر آب گرم میشود. دلیل دوم، که از دلیل نخست بسیار مهمتر است ایناستکه، گنجایش مؤثر دما، (توانایی یک ماده برای نگه داشتن گرما)، برای اقیانوسها بسیار بیشتر از قارههاست. در فصل زمستان، خشکی بیش از انرژی که از خورشید دریافت میکند، انرژی به هوا گسیل میکند. گرمائی که در تابستان پیش در ژرفای خاک ذخیره شده بود، اینک به سطح زمین میآید. ازآنجاییکه در اقیانوس، گرمای بیشتری ذخیره میشود، در زمستان سطح آن کمتر سرد میشود.
چرخه تابستانی مانسون هند
در فصل تابستان در هر نیمکره، انرژی دریافتی خورشید، بیش از انرژی بازتابشی است. همچنین خشکی گرمای خود را زودتر از دست میدهد. این خصوصیت بهویژه بر روی بیابان ربعالخالی، یکی از بزرگترین بیابانهای جنبحاره، و فلات تبت، با ارتفاع متوسط 4 کیلومتر از سطح دریا، در میانه قاره آسیا، نمایان است. این گرمای از دست رفته، حد غربی و شمالی مانسون هند را توجیه میکند. در خردادماه هندوستان شمالی از چندین ماه پیش همچنان خشک است و دما در آن به بیش از 40 درجه سانتیگراد میرسد. همزمان در نیمکره جنوبی، زمین سرد است. در هر نیمکره، تبادل انرژی میان خشکی و دریا برقرار میشود. نتیجه کلی، بالا رفتنگرمای هندوستان و شمال افریقا در برابر پایین آمدن گرمای اقیانوس هند است. در هنگامیکه ناحیه مانسون آسیا به بیشینه دمای خود میرسد، گرادیان افقی فشار بر فراز خشکی و دریا شدت مییابد. گرادیان فشار و نیروهای شناوری که به وسیلهگرمای هوا ایجاد میشوند، موجب حرکت همگرائی در نزدیکی سطح زمین میگردند. این خود موجب حرکت هوای مرطوب-سنگین از سوی استوا و اقیانوس هند به سوی منطقه کمفشار جنوب آسیا میشود. به دلیل وجود شتاب کوریولیس، مسیر واقعی حرکت بادها منحنی است. پادساعتگرد روی شبه قاره هند و ساعتگرد بر روی فلا تبت.
بارانهای موسمی
جریان هوای برخاسته در روی شبه قاره هند، محیطی با فشار کم را ایجاد میکند. این هوا نخست منبسط شده سپس سرد میشود، آنگاه رطوبتی را که با خود حمل میکرده به ابر و سرانجام باران تبدیل میگردد. فرآیند میعان نیز گرمای نهان ذخیره شده در مولکولهای آب را آزاد میکند. این منبع عظیم گرما به نیروی شناوری برای ایجاد چرخه مانسون افزوده میشود. رشته کوههای Ghats در ساحل غربی هند و رشته کوههای سترگ هیمالایا در فلات تبت در شمال شبهقاره هند، نیروی مکانیکی بالاروندهای تولید میکنند.
توفانهای موسمی (Monsoon)