بیماری صرع با شیوع پنج درصدی درمیان ایرانیان از شایع‌ترین بیماری‌های عصبی است.
صرع یکی از بیماری‌های شایع در ایران بوده و دارای عوارض زیادی است. براساس نتایج یک مطالعه‌ی فراتحلیل میزان شیوع کلی صرع در ایران درحدود پنج درصد است. این میزان در مطالعاتی که در مرکز کشور انجام شده بود، شش درصد، در شمال کشور یک درصد و در شرق کشور چهار درصد بوده است. مهم‌ترین عوامل خطرساز بیماری صرع در ایران بیماری‌های جسمی، بیماری‌های روانی و وراثت هستند. این آمار نسبت به آمار کشورهای دیگر بالاتر است.
در کل جهان ۶۰ میلیون فرد مبتلا به صرع وجود دارد. تشنج‌های صرعی ممکن است با جراحات مغزی یا ژنتیک مرتبط باشند؛ اما برای ۷۰ درصد بیماران دارای صرع، علت آن ناشناخته است. ده درصد از افراد در زندگی خود تشنج را تجربه خواهند کرد. این بیماری همزمان با افزایش سن افراد به‌ویژه در زمانی‌که آن‌ها دچار سکته، تومورهای مغزی یا بیماری آلزایمر می‌شوند، افزایش می‌یابد.
مردان بیش از زنان دچار صرع می‌شوند. جراحت مغزی یا عفونت می‌تواند موجب بروز صرع در هر سنی شود. دلیل آغاز صرع برای افراد سنین مختلف متفاوت است. کودکان ممکن است با نقصی در ساختار مغزشان متولد شوند یا اینکه ممکن است دچار آسیب مغزی یا عفونتی شوند که موجب صرع می‌شود. آسیب‌های شدید سر شناخته‌شده‌ترین علت صرع در افراد جوان است. در افراد میان‌سال سکته‌ها، تومورها و جراحات از اصلی‌ترین علت‌ها هستند. در افراد دارای سن ۶۵ و بیشتر، سکته رایج‌ترین علت شناخته‌شده‌ی است و پس از آن بیماری‌های تخریب‌کننده‌ی عصبی نظیر آلزایمر قرار دارند. اغلب تشنج‌ها بالافاصله پس از اینکه فرد دچار جراحت در سر شدن آغاز نمی‌شوند بلکه طی چند ماه پس از آن ممکن است اتفاق بیفتند.
صرع چیست؟
صرع (epilepsy) یک اختلال مغزی است که با تشنج‌های مکرر مشخص می‌شود. تشنج معمولا به‌عنوان تغییر ناگهانی رفتار در اثر تغییر موقت در عملکرد الکتریکی مغز تعریف می‌شود. مغز در حالت طبیعی به‌طور مداوم ایمپالس‌های الکتریکی کوچکی در یک الگوی منظم تولید می‌کند. این ایمپالس‌ها در طول نورون‌ها حرکت می‌کنند و ازطریق ناقل‌های عصبی (نوروترانسمیتر) به کل بدن منتقل می‌شود. بقراط، فیلسوف یونانی نخستین فردی بود که فکر می‌کرد صرع در مغز آغاز می‌شود.
در صرع ریتم‌های الکتریکی مغز دچار نامتوازنی شده و منجر به بروز تشنج مکرر می‌شود. در بیماران دارای تشنج، الگوی الکتریکی نرمال به‌وسیله‌ی انفجارهای همزمان و ناگهانی انرژی الکتریکی که ممکن است به‌طور کوتاه روی هوشیاری، حرکات یا احساسات تاثیر بگذارد، دچار اختلال می‌شود. صرع معمولا پس از اینکه فردی دارای حداقل دو تشنج باشد که توسط علت شناخته شده‌ی پزشکی مانند ترک الکل یا کاهش شدید قند خون ایجاد نشده باشد، تشخیص داده می‌شود. اگر تشنج‌ها از یک منطقه‌ی خاص از مغز بیایند، علایم اولیه تشنج می‌تواند منعکس‌کننده‌ی عملکرد آن منطقه باشد. قسمت راست مغز، سمت چپ بدن را کنترل می‌کند و بخش سمت چپ مغز، سمت راست بدن را کنترل می‌کند. براین اساس اگر یک تشنج در قسمت راست مغز در منطقه‌ای که حرکت اندام‌ها را کنترل می‌کند، اتفاق بیفتد، تشنج‌ها ممکن است همراه‌با لرزش و تکان خوردن انگشت شست یا دست چپ باشد.
انواعی از صرع‌های مختلف وجود داد که دارای یک وجه مشترک هستند: گرایش به داشتن تشنجی که در مغز آغاز می‌شود. تمام تشنج‌ها ناشی از صرع نیستند. وضعیت‌های دیگری که ممکن است شبیه به صرع به‌نظر برسند عبارت‌اند از غش یا افت شدید قند خون در برخی از بیمارانی که برای دیابت تحت درمان قرار می‌گیرند. هر فردی ممکن است در شرایط خاصی دچار تشنج شود، اما بیشتر افراد در شرایط طبیعی دچار تشنج نمی‌شوند. تشنج گاهی با عناوین غش و حمله نیز مطرح می‌شود. تشنج زمانی اتفاق می‌افتد که در مسیر طبیعی عملکرد مغز اختلالی پیش می‌آید. در فاصله‌ی بین تشنج‌ها مغز به حالت طبیعی عمل می‌کند.
بیش از چهل نوع تشنج وجود دارد، بنابراین تشنج در افراد مختلف می‌تواند بسیار متغیر باشد. برای مثال فردی ممکن است برای چند ثانیه دچار بهت و بی‌حرکتی شود یا اینکه افرادی ممکن است روی زمین افتاده و دچار لرزش شوند. برخی از افراد حین تشنج هوشیار نیستند و به‌خاطر نمی‌آورند که چه چیزی برای آن‌ها اتفاق افتاده است. مفید است که از افرادی که او را دیده‌اند در توضیح علایم کمک گرفت تا به تشخیص او کمک کرد.
علل صرع
صرع‌های مختلف، علت‌های بسیار متفاوتی می‌توانند داشته باشند. این علل می‌توانند پیچیده بوده و گاهی شناسایی آن‌ها دشوار است. داشتن یک یا چند مورد از شرایط زیر می‌تواند موجب بروز این نوع تشنجات شود:
- استعداد ژنتیکی که از والدین به ارث می‌رسد
- استعداد ژنتیکی که حاصل تغییر جدیدی در ژن‌های یک فرد است
- تغییر ساختاری در مغز مانند عدم توسعه‌ی مناسب مغز یا جراحت ناشی از آسیب مغزی مانند عفونت‌هایی نظیر مننژیت، سکته یا ضربه.
- تغییرات ساختاری ناشی از مشکلات ژنتیکی نظیر توبروز اسکلروزیس یا نوروفیبروماتوز که روی مغز تأثیرگذار هستند
هم‌اکنون برخی از پژوهشگران بر این باورند که شانس ابتلا به صرع تا حدودی ژنتیکی است. هر فردی که تشنج در او آغاز می‌شود، همیشه دارای مقداری احتمال ژنتیکی برای بروز این بیماری است. دامنه‌ی این احتمال در بین افراد مختلف متغیر است. حتی اگر تشنج‌ها بعد از یک جراحت مغزی یا دیگر تغییرات ساختاری آغاز شود، این امر می‌تواند هم حاصل تغییر ساختاری و هم استعداد ژنتیکی فرد در ابتلا به صرع باشد. افراد زیادی ممکن است جراحت مغزی یکسانی را تجربه کنند ولی همه‌ی آن‌ها پس از آن دچار صرع نمی‌شوند.
عوامل خطرساز صرع
- تولد زودهنگام یا وزن تولد پایین
- بروز صدمه در زمان تولد (مانند فقدان اکسیژن)
- تشنج در ماه نخست زندگی
- ساختارهای غیرطبیعی مغز در هنگام تولد
- خونریزی داخل مغزی
- وجود عروق خونی غیرطبیعی در مغز
- جراحت جدید مغز یا کمبود اکسیژن در مغز
- تومورهای مغزی
- ساختار غیرطبیعی مغز در هنگام تولد
- عفونت‌های مغزی مانند مننژیت و انسفالیت
- سکته‌ی ناشی از انسداد سرخرگ‌ها
- فلج مغزی
- تشنج‌هایی که در فاصله‌ی کوتاهی پس از جراحت سر اتفاق می‌افتند
- سابقه‌ی خانوادگی صرع یا تشنج‌های مرتبط با تب
- بیماری آلزایمر
- تشنج‌های ناشی از تب طولانی
- مصرف مواد مخدر و الکل
آستانه‌ی تشنج
جزء احتمال ژنتیکی ابتلا به تشنج، آستانه‌ی تشنج نامیده می‌شود. این همان سطح فردی مقاومت به تشنج است. هرکدام از ما می‌تواند در شرایط خاصی دچار تشنج شود ولی برای بیشتر افراد مقاومت طبیعی دربرابر تشنج به اندازه‌ی کافی بالاست که از بروز تشنج در آن‌ها پیشگیری کند. آستانه‌ی تشنج ما بخشی از پشت‌صحنه‌ی ژنتیکی ما است که می‌تواند از والد به فرزند منتقل شود. بنابراین احتمال اینکه فردی دچار تشنج شود تا حدودی بستگی به اینکه آیا والد یا والدین او مبتلا به صرع بوده‌اند، دارد. اگر فردی دارای آستانه‌ی تشنج پایینی باشد به مفهوم این است که مقاومت او دربرابر تشنج کمتر است، بنابراین این فرد نسبت‌به افرادی که دارای آستانه‌ی مقاومت تشنج بالایی هستند، بدون دلیلی آشکاری و به‌طور ناگهانی دچار تشنج می‌شود.
عوامل زیر ممکن است خطر بروز تشنج را در افراد مستعد به تشنج افزایش دهد:
- استرس
- کمبود خواب یا خستگی
- مصرف غذای ناکافی
- مصرف الکل یا اعتیاد به مواد مخدر
- عدم مصرف داروهای ضدصرع تجویز شده
حقایقی درمورد
صرع
- اکثر تشنج‌ها به‌طور ناگهانی و بدون هشدار اتفاق می‌افتند، زمان کوتاهی طول می‌کشند (چند ثانیه یا دقیقه) و خودشان متوقف می‌شوند
- تشنج‌ها می‌توانند در هر فردی متفاوت باشند
- فقط اطلاع از اینکه فردی مبتلا به صرع است، مشخص نمی‌کند که صرع او به چه صورتی است یا اینکه چه تشنجاتی دارد
- نامیدن تشنج‌ها به‌عنوان بزرگ یا کوچک دارای اطلاعاتی درمورد اینکه طی تشنج برای فرد چه اتفاقی خواهد افتاد، نیست.
- در تمام تشنج‌ها حرکات جنبشی و لرزشی دیده نمی‌شود. برخی از افراد طی یک تشنج فقط دچار حالت بهت و گیجی می‌شوند.
- برخی از افراد وقتی که بیدارند دچار تشنج می‌شوند که به آن تشنج بیداری گفته می‌شود. برخی از افراد هم حین خواب دچار تشنج می‌شوند که تشنج در حین خواب یا تشنج شبانه نامیده می‌شود. این عناوین نوع تشنج را مشخص نمی‌کنند و فقط اشاره به زمان اتفاق افتادن تشنج‌ها اشاره دارند.
- در جریان تشنج ممکن است جراحاتی به فرد وارد شود اما بیشتر افراد به خودشان آسیب نمی‌زنند و نیازی نیست که برای این موضوع به پزشک مراجعه کنند.
تصورات غلط درمورد صرع
تصور اشتباه: هر فردی که صرع داشته باشد، حتما دچار لرزش و تکان می‌شود.
هر تشنجی به‌معنای این نیست که لزوما فرد دچار لرزش نیز می‌شود و این طور نیست که همیشه طی تشنج فرد هوشیاری خود را از دست بدهد. طیف وسیعی از تشنج‌ها وجود دارند که دارای عوارض جانبی متفاوتی بوده و افراد مختلف را به شیوه‌های متفاوت تحت‌تاثیر قرار می‌دهند.
تصور اشتباه: نور فلاش موجب آغاز تشنج در تمام افراد مبتلا به صرع می‌شود.
تا سه درصد از افراد مبتلا به صرع توسط نورهای فلاش (نورهای قطع و وصل شونده) تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند که صرع حساس به نور نامیده می‌شود. در بیشتر افراد مبتلا به صرع، این نورها آغازگر تشنج نیست. صرع حساس به نور بیشتر در میان کودکان و افراد جوان شایع است.
تصور اشتباه: باید یک فرد را حین تشنج لرزشی مهار کرد.
طی یک تشنج که با حرکات لرزشی همراه است، به هیچ عنوان نباید فرد را نگه داشت و چیزی در دهان او گذاشت.
تصور اشتباه: صرع نادر است.
صرع آن طور که مردم تصور می‌کنند، نادر نیست. حدود ۶۰ میلیون فرد مبتلا به صرع در جهان وجود دارد. هر فردی ممکن است دچار صرع شود. این بیماری در تمام سنین و در میان تمام نژادها و طبقات اجتماعی اتفاق می‌افتد.
تصور اشتباه: تنها عوارض جانبی صرع عبارت‌اند از خستگی و گیجی.
ابتلا به صرع می‌تواند از طرق مختلف روی فرد تأثیرگذار باشد. برای مثال برخی از افراد ممکن است دارای مشکلاتی در زمینه‌ی خواب یا حافظه باشند و برخی از افراد در زمینه‌ی سلامت روان دچار مشکل می‌شوند.
تصورات غلط تاریخی در مورد صرع هنوز وجود دارد و هنوز هم برخی از مردم اعتقاد دارند که صرع در اثر غلبه‌ی ارواح شیطانی ایجاد می‌شود.